Το Χριστόψωμο είναι το ψωμί που φτιάχνουν οι γυναίκες προς τιμήν του Χριστού με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή, τις παραμονές των Χριστουγέννων. Είναι το ευλογημένο ψωμί του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του. Τη μορφή, το σχήμα και τον στολισμό τού ψωμιού αυτού κανονίζουν οι τοπικές συνήθειες.
Στα περισσότερα μέρη, στη μέση της επιφάνειας του χριστόψωμου σχηματίζουν με ζυμάρι το σημείο του σταυρού και στις άκρες του τοποθετούν αμύγδαλα και καρύδια, που αποτελούν σύμβολα πλούσιας παραγωγής. Η διακόσμησή του καθορίζεται ακόμη και από το επάγγελμα τού νοικοκύρη. Έτσι, αν αυτός είναι γεωργός ή τσοπάνης, στο χριστόψωμο σχηματίζουν βόδια και αλέτρι ή πρόβατα και κατσίκια. Σε μερικά μέρη μέσα στο ζυμάρι βάζουν κι ένα νόμισμα ή κάποιο άλλο σημάδι, για να φανεί, κατά το μοίρασμα, ο τυχερός τού σπιτιού.
Από τα πιο εντυπωσιακά ήταν το σαρακατσάνικο χριστόψωμο, με ολόκληρες παραστάσεις πάνω του από την ποιμενική ζωή. Οι Σαρακατσάνοι θεωρούν τα Χριστούγεννα ως καθαρά ποιμενική εορτή και είναι περήφανοι γιατί ο Χριστός γεννήθηκε ανάμεσα σε τσοπάνηδες και πρόβατα.
Στην Κρήτη, το ζύμωμα του χριστόψωμου αποτελεί μια ιεροτελεστία. Χρησιμοποιούνται ακριβά υλικά, όπως ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα, ενώ κατά το ζύμωμα οι γυναίκες τραγουδούν: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Αρχικά, πλάθουν το ζυμάρι και παίρνοντας τη μισή από τη ζύμη φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την υπόλοιπη μισή φτιάχνουν με λωρίδες ένα σταυρό. Στο κέντρο του σταυρού βάζουν ένα άσπαστο καρύδι ή ένα αυγό, συμβολίζοντας τη γονιμότητα. Την υπόλοιπη επιφάνεια τη διακοσμούν με διάφορα σχήματα, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς ή πουλιά. Η διακόσμηση αυτή τονίζει το σκοπό του Χριστόψωμου και εκφράζει τις προσδοκίες των πιστών για καλή σοδειά και παραγωγή των ζώων.
Την ημέρα των Χριστουγέννων, κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού γεύματος, ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει το χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει και το μοιράζει σ' όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονται στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Πολλοί παρομοιάζουν τη διαδικασία αυτή με το μυστήριο της Θείας Κοινωνίας.
Σε ορισμένα μέρη, όπως στην Αιτωλία, περίμεναν προτού το κόψουν να περάσει πρώτα ο παπάς να το ευλογήσει. Έπαιρνε έτσι το χριστόψωμο θέση ιερής αρτοκλασίας. Τελειώνοντας την ευχή που έλεγε, ο παπάς έπαιρνε το χριστόψωμο και, κρατώντας το με τα δυο του χέρια, το τσάκιζε πάνω στο κεφάλι του. Αν το κομμάτι που κρατούσε με το δεξί χέρι ήταν το μεγαλύτερο, σήμαινε ότι ο πολύς χειμώνας πέρασε και θα γλυτώσουν πρόβατα και κατσίκια από το κρύο. Αντίθετα, αν το μεγαλύτερο κομμάτι βρισκόταν προς τα αριστερά, οι οιωνοί για τα ζώα και τα γεννήματα δεν ήταν και πολύ αίσιοι.
Παρόμοιες μαντικές συνήθειες κυριαρχούσαν και αλλού.
Η συνταγή για το εφτάζυμο ψωμί είναι από το βιβλίο του Νίκου και της Μαρίας Ψιλάκη, "Το ψωμί των Ελλήνων":
Αυτό περί εφτάζυμου άρτου, που συνήθως αποτελεί εορταστικό ψωμί. Αλλά, δεν είναι κι απαραίτητο το ψωμί των Χριστουγέννων νά'ναι εφτάζυμο.
Γράφουν ο Νίκος κι η Μαρία Ψιλάκη στον "Άρτο των Ελλήνων":
"Η θέση του άρτου στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι είναι κυρίαρχη! Το ψωμί των Χριστουγέννων απηχεί την ιδιαιτερότητα της μεγάλης εορτής και αντανακλά την αγωνία των ανθρώπων για το μέλλον, προσπαθώντας με τη γλώσσα των συμβόλων να επηρεάσει τα πράγματα και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για καλή σοδειά, υγεία και ευημερία. Η συνήθεια φαίνεται να ε΄ναι πανάρχαια. Το Χριστουγεννιάτικο ψωμί έχει τις ρίζες του στους ειδικούς εορταστικούς άρτους των αρχαίων."
Επιπλέον, παραθέτουν ένα ενδιαφέρον απόσπασμα από τα "Γεωργικά της Ρούμελης" του μεγάλου λαογράφου μας Δημητρίου Λουκόπουλου, σχετικά με την τελετουργική κοπή:
"Ο Δημ.Λουκόπουλος μας άφησε μια πολύτιμη περιγραφή της τελετουργικής κοπής του Χριστόψωμου στη Ρούμελη. Ο παπάς περνά από τα σπίτια και "σηκώνει το ύψωμα" (ένα πιάτο που έχει μέσα σιτάρι άβραστο και πρόσφορο...). Πιάνουν όλοι οι σπιτικοί μαζί το πιάτο και με τον παπά το υψώνουν.. "Μετά ο παπάς παίρνει το χριστόψωμο... το βάζει στο κεφάλι του και πιέζει και το σπάζει στα δύο. Αν το μεγαλύτερο κομμάτι πέσει κατά το δεξί του χέρι, μαντεύει πως εκείνον τον χρόνο θα γίνουν πιο πολλά σιτάρια, αν πέσει κατά το αριστερό χέρι λέει πως θα γίνουν πιο πολλά καλαμπόκια.""
Και συνεχίζουν:"Στη Μικρά Ασία, σύμφωνα με τις πολύτιμες πληροφορίες που μας άφησε η Μαρία Λιουδάκη το 1938, έβαζαν το Σταυροψώμι πάνω στο τραπέζι κατά το βράδυ της παραμονής. "Πάνω του κάρφωναν ένα κλαδί ελιάς και στο κλαδί περνούσαν σύκα, μήλα και πορτοκάλια. Έκαναν γύρω-γύρω το τραπέζι, το σήκωναν κι έλεγαν: Χριστός γεννάται, χαρά στον κόσμο, Κέρας τραπέζια, Παναγιάς τραπέζια." (Δ.Λουκάτου, "Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών").
Στη Ζάκυνθο "όταν βράδιαζε, πριν από το δείπνο, όλη η οικογένεια μαζευόταν γύρω απ'τη γωνιά όπου θα γινόταν η ιεροτελεστία. Δυο ξύλα τοποθετημένα σταυρωτά έκαιγαν τη στιγμή που ο πατέρας, ο Μέγας Τελετάρχης, έφερνε με θρησκευτική ευλάβεια την κουλούρα πάνω απ'τη γωνιά. ¨Ολα τα μέλη της οικογένειας έπιαναν την κουλούρα. Ο πατέρας τότε έπαιρνε ένα μπουκάλάκι λάδι κι έχυνε λίγο από την τρύπα της κουλούρας σιγοψάλλοντας: η γέννησή σου Χριστέ ο Θεός... Έπειτα έπαιρνε ένα μποτιλάκι με κρασί κι έχυνε κι απ'αυτό κάνοντας όμοια σπονδή. Όταν πια τελειώνε η ιεροτελεστία, η κουλούρα μετεφέρετο στην τραπεζαρία όπου κοβόταν σε κομμάτια. Πρώτο έβγαιενε το κομμάτι του Χριστού, δεύτερο του φτωχού..." (Κ.Κασιροφύλα, "Η Ζακυνθινή κουλούρα").
Στα περισσότερα μέρη, στη μέση της επιφάνειας του χριστόψωμου σχηματίζουν με ζυμάρι το σημείο του σταυρού και στις άκρες του τοποθετούν αμύγδαλα και καρύδια, που αποτελούν σύμβολα πλούσιας παραγωγής. Η διακόσμησή του καθορίζεται ακόμη και από το επάγγελμα τού νοικοκύρη. Έτσι, αν αυτός είναι γεωργός ή τσοπάνης, στο χριστόψωμο σχηματίζουν βόδια και αλέτρι ή πρόβατα και κατσίκια. Σε μερικά μέρη μέσα στο ζυμάρι βάζουν κι ένα νόμισμα ή κάποιο άλλο σημάδι, για να φανεί, κατά το μοίρασμα, ο τυχερός τού σπιτιού.
Από τα πιο εντυπωσιακά ήταν το σαρακατσάνικο χριστόψωμο, με ολόκληρες παραστάσεις πάνω του από την ποιμενική ζωή. Οι Σαρακατσάνοι θεωρούν τα Χριστούγεννα ως καθαρά ποιμενική εορτή και είναι περήφανοι γιατί ο Χριστός γεννήθηκε ανάμεσα σε τσοπάνηδες και πρόβατα.
Στην Κρήτη, το ζύμωμα του χριστόψωμου αποτελεί μια ιεροτελεστία. Χρησιμοποιούνται ακριβά υλικά, όπως ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα, ενώ κατά το ζύμωμα οι γυναίκες τραγουδούν: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Αρχικά, πλάθουν το ζυμάρι και παίρνοντας τη μισή από τη ζύμη φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την υπόλοιπη μισή φτιάχνουν με λωρίδες ένα σταυρό. Στο κέντρο του σταυρού βάζουν ένα άσπαστο καρύδι ή ένα αυγό, συμβολίζοντας τη γονιμότητα. Την υπόλοιπη επιφάνεια τη διακοσμούν με διάφορα σχήματα, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς ή πουλιά. Η διακόσμηση αυτή τονίζει το σκοπό του Χριστόψωμου και εκφράζει τις προσδοκίες των πιστών για καλή σοδειά και παραγωγή των ζώων.
Την ημέρα των Χριστουγέννων, κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού γεύματος, ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει το χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει και το μοιράζει σ' όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονται στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Πολλοί παρομοιάζουν τη διαδικασία αυτή με το μυστήριο της Θείας Κοινωνίας.
Σε ορισμένα μέρη, όπως στην Αιτωλία, περίμεναν προτού το κόψουν να περάσει πρώτα ο παπάς να το ευλογήσει. Έπαιρνε έτσι το χριστόψωμο θέση ιερής αρτοκλασίας. Τελειώνοντας την ευχή που έλεγε, ο παπάς έπαιρνε το χριστόψωμο και, κρατώντας το με τα δυο του χέρια, το τσάκιζε πάνω στο κεφάλι του. Αν το κομμάτι που κρατούσε με το δεξί χέρι ήταν το μεγαλύτερο, σήμαινε ότι ο πολύς χειμώνας πέρασε και θα γλυτώσουν πρόβατα και κατσίκια από το κρύο. Αντίθετα, αν το μεγαλύτερο κομμάτι βρισκόταν προς τα αριστερά, οι οιωνοί για τα ζώα και τα γεννήματα δεν ήταν και πολύ αίσιοι.
Παρόμοιες μαντικές συνήθειες κυριαρχούσαν και αλλού.
Στα Επτάνησα, το βράδυ της παραμονής έπαιρναν το χριστόψωμο και πήγαιναν κοντά στη φωτιά. Ο νοικοκύρης έριχνε λάδι ή κρασί στη φλόγα. Αν μεγάλωνε, αυτό ήταν καλός οιωνός για το σπίτι· αν έσβηνε, κακός.
Το έθιμο του Χριστόψωμου αποτελεί μια συνήθεια βαθιά ριζωμένη στη χώρα μας και θεωρείται έργο θείο κι έθιμο καθαρά Χριστιανικό. Κατά τόπους, το συναντάμε σε παραλλαγές μορφών ή ονομασιών όπως: «το ψωμί του Χριστού», «Σταυροί», «βλάχες» κ.ά.
Εκτός από τα καθαυτό χριστόψωμα συνηθίζονται και άλλου είδους ψωμιά για τα Χριστούγεννα.
Το έθιμο του Χριστόψωμου αποτελεί μια συνήθεια βαθιά ριζωμένη στη χώρα μας και θεωρείται έργο θείο κι έθιμο καθαρά Χριστιανικό. Κατά τόπους, το συναντάμε σε παραλλαγές μορφών ή ονομασιών όπως: «το ψωμί του Χριστού», «Σταυροί», «βλάχες» κ.ά.
Εκτός από τα καθαυτό χριστόψωμα συνηθίζονται και άλλου είδους ψωμιά για τα Χριστούγεννα.
Στη Δυτική Μακεδονία ζυμώνουν μικρά ψωμάκια για τα παιδιά που λένε τα κάλαντα, καθώς και ειδικές κουλούρες για τα βόδια και τα άλλα ζώα του σπιτιού τους.
Η συνταγή για το εφτάζυμο ψωμί είναι από το βιβλίο του Νίκου και της Μαρίας Ψιλάκη, "Το ψωμί των Ελλήνων":
Αυτό περί εφτάζυμου άρτου, που συνήθως αποτελεί εορταστικό ψωμί. Αλλά, δεν είναι κι απαραίτητο το ψωμί των Χριστουγέννων νά'ναι εφτάζυμο.
Γράφουν ο Νίκος κι η Μαρία Ψιλάκη στον "Άρτο των Ελλήνων":
"Η θέση του άρτου στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι είναι κυρίαρχη! Το ψωμί των Χριστουγέννων απηχεί την ιδιαιτερότητα της μεγάλης εορτής και αντανακλά την αγωνία των ανθρώπων για το μέλλον, προσπαθώντας με τη γλώσσα των συμβόλων να επηρεάσει τα πράγματα και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για καλή σοδειά, υγεία και ευημερία. Η συνήθεια φαίνεται να ε΄ναι πανάρχαια. Το Χριστουγεννιάτικο ψωμί έχει τις ρίζες του στους ειδικούς εορταστικούς άρτους των αρχαίων."
Επιπλέον, παραθέτουν ένα ενδιαφέρον απόσπασμα από τα "Γεωργικά της Ρούμελης" του μεγάλου λαογράφου μας Δημητρίου Λουκόπουλου, σχετικά με την τελετουργική κοπή:
"Ο Δημ.Λουκόπουλος μας άφησε μια πολύτιμη περιγραφή της τελετουργικής κοπής του Χριστόψωμου στη Ρούμελη. Ο παπάς περνά από τα σπίτια και "σηκώνει το ύψωμα" (ένα πιάτο που έχει μέσα σιτάρι άβραστο και πρόσφορο...). Πιάνουν όλοι οι σπιτικοί μαζί το πιάτο και με τον παπά το υψώνουν.. "Μετά ο παπάς παίρνει το χριστόψωμο... το βάζει στο κεφάλι του και πιέζει και το σπάζει στα δύο. Αν το μεγαλύτερο κομμάτι πέσει κατά το δεξί του χέρι, μαντεύει πως εκείνον τον χρόνο θα γίνουν πιο πολλά σιτάρια, αν πέσει κατά το αριστερό χέρι λέει πως θα γίνουν πιο πολλά καλαμπόκια.""
Και συνεχίζουν:"Στη Μικρά Ασία, σύμφωνα με τις πολύτιμες πληροφορίες που μας άφησε η Μαρία Λιουδάκη το 1938, έβαζαν το Σταυροψώμι πάνω στο τραπέζι κατά το βράδυ της παραμονής. "Πάνω του κάρφωναν ένα κλαδί ελιάς και στο κλαδί περνούσαν σύκα, μήλα και πορτοκάλια. Έκαναν γύρω-γύρω το τραπέζι, το σήκωναν κι έλεγαν: Χριστός γεννάται, χαρά στον κόσμο, Κέρας τραπέζια, Παναγιάς τραπέζια." (Δ.Λουκάτου, "Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών").
Στη Ζάκυνθο "όταν βράδιαζε, πριν από το δείπνο, όλη η οικογένεια μαζευόταν γύρω απ'τη γωνιά όπου θα γινόταν η ιεροτελεστία. Δυο ξύλα τοποθετημένα σταυρωτά έκαιγαν τη στιγμή που ο πατέρας, ο Μέγας Τελετάρχης, έφερνε με θρησκευτική ευλάβεια την κουλούρα πάνω απ'τη γωνιά. ¨Ολα τα μέλη της οικογένειας έπιαναν την κουλούρα. Ο πατέρας τότε έπαιρνε ένα μπουκάλάκι λάδι κι έχυνε λίγο από την τρύπα της κουλούρας σιγοψάλλοντας: η γέννησή σου Χριστέ ο Θεός... Έπειτα έπαιρνε ένα μποτιλάκι με κρασί κι έχυνε κι απ'αυτό κάνοντας όμοια σπονδή. Όταν πια τελειώνε η ιεροτελεστία, η κουλούρα μετεφέρετο στην τραπεζαρία όπου κοβόταν σε κομμάτια. Πρώτο έβγαιενε το κομμάτι του Χριστού, δεύτερο του φτωχού..." (Κ.Κασιροφύλα, "Η Ζακυνθινή κουλούρα").
Την ώρα που ρίχνει το κρασί και το λάδι από την τρύπα της κουλούρας εύχεται: "όσο νερό έχει η θάλασσα, τόσο κρασί και λάδι στο σπίτι μας" (Κ.Καραπατάκη, 'Το Δωδεκαήμερο")......"
Τα σχετικά έθιμα πλήθος, γεμίζουν σελίδες ολάκερες...
Εξίσου μεγάλη ποικιλία υπάρχει στον τρόπο παρασκευής.
Ακολουθεί ένα Χριστόψωμο όχι με πλούσια "κεντίδια" που απεικονίζει τον"τζομπάνο με το σκύλο του, τα αρνιά και τα πρόβατα" (Σιάτιστα):
Και θα κλείσουμε με κάλαντα , διαφορετικά από το "Καλήν ημέραν άρχοντες.."
"Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου
για βγείτε, δείτε , μάθετε πως ο Χριστός γεννάται
γεννάται κι ανασταίνεται με μέλι και με γάλα
το μέλι τρώνε οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες
και το μελισσοβότανο να νίβονται οι κυράδες
Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε
παρά σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε!"
Καλά Χριστούγεννα σε όλους!
Εξίσου μεγάλη ποικιλία υπάρχει στον τρόπο παρασκευής.
Ακολουθεί ένα Χριστόψωμο όχι με πλούσια "κεντίδια" που απεικονίζει τον"τζομπάνο με το σκύλο του, τα αρνιά και τα πρόβατα" (Σιάτιστα):
Και θα κλείσουμε με κάλαντα , διαφορετικά από το "Καλήν ημέραν άρχοντες.."
"Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου
για βγείτε, δείτε , μάθετε πως ο Χριστός γεννάται
γεννάται κι ανασταίνεται με μέλι και με γάλα
το μέλι τρώνε οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες
και το μελισσοβότανο να νίβονται οι κυράδες
Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε
παρά σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε!"
Καλά Χριστούγεννα σε όλους!
ΠΗΓΕΣ: http://www.sansimera.gr/articles/1024#ixzz3v0MK0vqr, firikipblogs.gr.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου