"Τα πρόσωπα των Δέντρων"21ο Νηπιαγωγείο Αθηνών
Ίριδα Τσεβρένη
Γαβριήλ Ξανθόπουλος
Βασικές παιδαγωγικές αρχές και ενδεικτικές πρακτικές ενδυνάμωσης της σχέσης με τη φύση
Αναδεικνύοντας τις βασικές αρχές της παιδαγωγικής μεθοδολογίας
Βιωματική εξοικείωση με τη φύση
Η συμμετοχική διαδικασία διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας ανέδειξε την αναγκαιότητα η επαφή των εκπαιδευομένων με τη φύση να λάβει χώρα μέσα από μία άμεση, βιωματική διαδικασία. Η ένταξη της φύσης στην καθημερινότητα των κατοίκων των πόλεων και η βιωματική, αισθητηριακή επαφή με τον φυσικό κόσμο κρίνεται ως βασική προτεραιότητα. Όμως, η επαφή με τη φύση στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας δεν μπορεί να περιλαμβάνει μία επιφανειακή, αποσπασματική εμπειρία, όπως, για παράδειγμα, μία απλή επίσκεψη σε έναν φυσικό χώρο. Κρίνεται απαραίτητο να εντάσσεται σε μία ευρύτερη αναστοχαστική διαδικασία βασιζόμενη στις αρχές της βιωματικής μάθησης (Dewey 1998, Kolb 1984, Lewin 2000), η οποία θα βοηθήσει τους εκπαιδευόμενους να συνειδητοποιήσουν την αποξένωσή τους και την ανάγκη επανασύνδεσής τους με τη φύση, να αποκτήσουν εμπειρίες εξοικείωσης με τη φύση και να αναστοχαστούν πάνω σε αυτές, ανοίγοντας έτσι έναν επόμενο κύκλο βαθύτερης επαφής με τη φύση.
Έτσι, κάθε τεχνική και δράση επαφής με τη φύση μπορεί να υλοποιηθεί ως μέρος μίας κυκλικής αναστοχαστικής παιδαγωγικής διαδικασίας, όπως αυτή συνοψίζεται στο Σχήμα 1.
Σχήμα1: Επαφή με τη φύση μέσα από μία κυκλική, αναστοχαστική παιδαγωγική διαδικασία.
Συνεργατική δράση για την επαφή με τη φύση
Η συμμετοχική διαδικασία διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας ανέδειξε, επίσης, τη διάσταση της συνεργατικής δράσης στη διαδικασία ενδυνάμωσης της σχέσης με τη φύση. Στην παιδαγωγική πράξη, ιδιαίτερα της κριτικής παιδαγωγικής παράδοσης, είναι γνωστή η σημαντικότητα και η συμβολή της συνεργασίας στη διαμόρφωση σχέσεων αλληλεγγύης και στην ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης των εκπαιδευομένων (Shor 1980). Στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, η επαφή με τη φύση δεν μπορεί παρά να ενταχθεί σε ένα πλαίσιο συνεργατικής δράσης και συμμετοχής παρά ιδιωτικού, ρηχού περιβαλλοντισμού (Τσεβρένη 2009, Tsevreni 2011, Wilson 2011).
Η συνεργατική δράση των εκπαιδευομένων πάνω σε αυθεντικά ζητήματα του άμεσου περιβάλλοντός τους (Shor 1980, Hart 1997) διαμορφώνει μία συλλογική βάση ενδυνάμωσης, η οποία μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην επανασύνδεση με το άμεσο φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον. Η επαφή με τη φύση στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης είναι απαραίτητο να διεξαχθεί μέσα από την εμπλοκή σε αυθεντικά ζητήματα της κοινότητας, με την εκπαίδευση στην ανάληψη δράσης για την ένταξη της φύσης στην καθημερινότητα των κατοίκων των πόλεων (Athman & Monroe 2001, Monroe 2003, Ballantyne & Packer 2009).
Ανάπτυξη πνευματικής σχέσης με τη φύση
Η συμμετοχική διαδικασία διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας ανέδειξε, τέλος, την ανάγκη των εκπαιδευομένων για τη διαμόρφωση μιας πνευματικής σχέσης με τη φύση. Καθώς στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες έχει καθιερωθεί μία τεχνοκρατική και υπερκαταναλωτική κουλτούρα, η αναγκαιότητα της αναζήτησης της πνευματικότητας της σχέσης ανθρώπου-φύσης είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Ο ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής C. Yung πίστευε ότι η φύση «έχει ένα δικό της πνεύμα» και αποτελεί το «θρεπτικό υπόβαθρο της ψυχής» και ήταν αυτός που ανέδειξε την έννοια του «αρχαϊκού ανθρώπου», ο οποίος σε αντίθεση με τον «σύγχρονο άνθρωπο» δεν έχει αποβάλει τα πανάρχαια ένστικτά του, είναι συνδεδεμένος με τη φύση και αποδέχεται την πνευματική και ιερή της υπόσταση (Yung 2001b). Η αξιοποίηση των θεραπευτικών ιδιοτήτων της φύσης για το ανθρώπινο σώμα και την ανθρώπινη ψυχή και τα οφέλη της επαφής με τη φύση για την ψυχική και σωματική υγεία, δεν μπορούν να αναζητηθούν μόνο μέσω μίας επιφανειακής επαφής με τη φύση, αλλά μέσω μίας βαθύτερης αναζήτησης της πνευματικότητας της φύσης και της ανθρώπινης ύπαρξης.
Εικόνα 1: Χρησιμοποιώντας την τέχνη ως μέρος της εκπαιδευτικής
διαδικασίας. Εκπαιδευτικός: Θεοδώρα Μπέτσα, 16ο Νηπιαγωγείο Αθηνών.
Στο πλαίσιο της παιδαγωγικής μεθοδολογίας, η επαφή αυτή με τη φύση μέσα από μία πνευματική προσέγγιση μπορεί να αναζητηθεί με τη βοήθεια παιδαγωγικών μεθόδων που βασίζονται στην τέχνη, στη φιλοσοφία της φύσης και στον διαλογισμό. Στην τέχνη, καθώς αποτελεί ένα απελευθερωτικό και δημιουργικό εργαλείο έκφρασης και επικοινωνίας ιδεών και συναισθημάτων (Adams 1991, Engel 1991, Hansen-Moller & Taylor 1991, Snow 1991, Guveritz 2000, Tsevreni 2014), στη φιλοσοφία της φύσης, καθώς μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός παιδαγωγικού μονοπατιού κριτικού μετασχηματισμού και ανακάλυψης περιβαλλοντικών αξιών (Μάνδυλα κ.ά. 2013), και στον διαλογισμό, καθώς μπορεί να αποκαλύψει έναν εναλλακτικό δρόμο επανασύνδεσης με τη φύση μέσα από την καλλιέργεια της επαγρύπνησης και της συγκέντρωσης του νου (McMahan 2008).
Πρακτικές και μέθοδοι ενδυνάμωσης της σχέσης με τη φύση στα όρια της πόλης
Η παιδαγωγική μεθοδολογία ενδυνάμωσης της σχέσης με τη φύση περιλαμβάνει τέσσερις βασικές θεματικές-πρακτικές για την ενδυνάμωση της σχέσης με τη φύση: την επαφή με το δάσος, την καλλιέργεια της γης, την ανάπτυξη πνευματικής σχέσης με τη φύση και την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευομένων για την ένταξη της φύσης στην καθημερινότητά τους. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται ενδεικτικά δύο τεχνικές ενδυνάμωσης της επαφής με τη φύση από κάθε θεματική της προτεινόμενης παιδαγωγικής μεθοδολογίας.
Πρακτική Ι: Καλλιεργώντας την επαφή με το δάσος
Τεχνική Ι: Το Λουτρό του Δάσους
Προτεινόμενη τεχνική ενδυνάμωσης της επαφής με το δάσος μπορεί να αποτελέσει μία εμπειρία «Λουτρού του Δάσους». Σκοπός αυτής της τεχνικής είναι να προσφέρει στους εκπαιδευόμενους μία αφορμή ενδυνάμωσης της σχέσης τους με τη φύση και ταυτόχρονα τη δυνατότητα απόκτησης μίας εμπειρίας χαλάρωσης, αναζωογόνησης, ηρεμίας και βελτίωσης της διάθεσης και της υγείας τους.
Το Λουτρό του Δάσος (“shinrin-yoku” στα ιαπωνικά) αποτελεί στην Ιαπωνία μία σύντομη επίσκεψη αναψυχής σε δασικό χώρο, η οποία έχει ισοδύναμα αποτελέσματα με την αρωματοθεραπεία, χάρη στη χαλάρωση και αναζωογόνηση που προσφέρει με την εισπνοή αιθέριων ελαίων, τα οποία παράγονται και απελευθερώνονται από τα δέντρα. Η θεραπευτική δράση του Λουτρού του Δάσους για την καταπολέμηση του άγχους, αλλά και για την πρόληψη και τη βελτίωση πολλών ασθενειών, είναι πλέον αναγνωρισμένη στην Ιαπωνία (Li 2013a, b, Ohtsuka 2013).
Tο Λουτρό του Δάσους δεν είναι μία τυπική εκπαιδευτική επίσκεψη στο δάσος, που βασίζεται στην ανακύκλωση και μετάδοση επιστημονικής γνώσης. Δεν αποσκοπεί, για παράδειγμα, στην αναγνώριση φυτικών ειδών, ούτε στην επιστημονική διερεύνηση οικοσυστημάτων. Αντίθετα, είναι μία διαδικασία η οποία περιλαμβάνει την αφύπνιση των αισθήσεων και καλλιεργεί σχέση αλληλεπίδρασης, καθώς ενθαρρύνει την περιέργεια και τη διάθεση εξερεύνησης, την άμεση εμπειρία και την παρατήρηση (Clifford 2013, 206-207). Έτσι, σκοπός μιας επίσκεψης που έχει τα χαρακτηριστικά του Λουτρού του Δάσους είναι να νιώσουν οι εκπαιδευόμενοι με όλες τους τις αισθήσεις την ομορφιά και τη μαγεία ενός δασικού οικοσυστήματος, να περπατήσουν μέσα σε αυτό, προσπαθώντας να νιώσουν οργανικό μέρος του και εν δυνάμει να διαμορφώσουν μία εμπειρία σύσφιξης της σχέσης τους με το δάσος, την οποία να έχουν τη δυνατότητα να την ανακαλούν γεμίζοντας ενέργεια και συναισθήματα.
Η παιδαγωγική του Λουτρού του Δάσους (Clifford 2013) μπορεί να συνδυαστεί με την τεχνική του «σιωπηλού συνεργατικού περίπατου» του J. Cornell (2014). Στο πλαίσιο της οργάνωσης μιας βόλτας σε ένα δάσος (δεν είναι απαραίτητο να είναι κάποιο μακρινό δασικό οικοσύστημα, αλλά και μία κοντινή δασική περιοχή), φροντίζουμε οι εκπαιδευόμενοι να βιώσουν το δάσος με όλες τους τις αισθήσεις: να νιώσουν την παρουσία των δέντρων, να οσφρηστούν τις μυρωδιές των δέντρων και των φυτών, να ακουμπήσουν και να αισθανθούν το φλοιό, τα κλαριά και τα φύλλα των δέντρων, να ακούσουν τον ήχο των πουλιών και το θρόισμα των φύλλων στον άνεμο, να παρατηρήσουν τα χρώματα και τα σχήματα των δέντρων και των φυτών.
Σε ομάδες, οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να περπατήσουν μαζί σιωπηλά σε ένα προκαθορισμένο μονοπάτι. Κάθε φορά που κάποιος εντοπίζει ένα όμορφο σημείο, ακουμπάει τον ώμο των μελών της ομάδας του και σιωπηλά τους το δείχνει. Μετά το τέλος της δραστηριότητας, οι συμμετέχοντες μπορούν να συζητήσουν στις ομάδες την εμπειρία τους και να την καταγράψουν μέσω της συγγραφής ενός κειμένου, ενός ποιήματος, ενός σχεδίου κ.λπ.
Τεχνική ΙΙ: Δημιουργώντας τα πρόσωπα των δέντρων
Η τεχνική αυτή αποτελεί μέθοδο του Σχολείου του Δάσους (Burrows 2011, Robb et al. 2015). Σκοπός της είναι η απόκτηση και η σύσφιξη της σχέσης των εκπαιδευομένων με τα δέντρα, όχι μέσα από τη μετάδοση γνώσεων, αλλά από μία βιωματική, πνευματική εμπειρία.
Στο πλαίσιο αυτής της τεχνικής, οι εκπαιδευόμενοι χωρίζονται σε ομάδες και, αφού επιλέξουν ένα δέντρο, εξετάζουν την ιδιοσυγκρασία του ώστε να δημιουργήσουν με πηλό το πρόσωπό του, προσδίδοντάς του τα χαρακτηριστικά και τη συναισθηματική διάθεση που θα επιλέξουν. Η τεχνική μπορεί να πλαισιωθεί και να ολοκληρωθεί σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους (συζήτηση, ζωγραφική, δημιουργία ποιήματος κ.λπ.), δημιουργώντας τις βάσεις για τον αναστοχασμό των συμμετεχόντων πάνω στην εμπειρία αυτή.
Εικόνα 2: Τα πρόσωπα των δέντρων.
Εκπαιδευτικός: Νίκη Κοκκινοπλίτη, 21ο Νηπιαγωγείο Αθηνών.
Η τεχνική αυτή έχει στόχο τη σύσφιξη τη σχέσης των εκπαιδευομένων με τα δέντρα και τη συνειδητοποίηση ότι το κάθε δέντρο είναι ένα μοναδικό πλάσμα, με τα δικά του χαρακτηριστικά, το δικό του χαρακτήρα. Η απόδοση ανθρώπινων χαρακτηριστικών καλλιεργεί την ενσυναίσθηση και τη φροντίδα προς τα δέντρα.
Πρακτική ΙΙ: Καλλιεργώντας τη γη
Τεχνική Ι: Δημιουργία ενός κήπου
Σκοπός της τεχνικής είναι η εξοικείωση των εκπαιδευομένων με την καλλιέργεια της γης και η διαμόρφωση δεσμού με τη γη και τα φυτά, μέσω της ανάπτυξης ενός συλλογικού πλαισίου συνεργασίας, αλληλεγγύης και σεβασμού προς τη φύση. Η δημιουργία ενός κήπου στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής πράξης, μπορεί να επικεντρωθεί είτε στην ενδυνάμωση της συλλογικής δράσης και της αλληλεγγύης, είτε στην εφαρμογή εναλλακτικών πρακτικών καλλιέργειας.
Εικόνα 3: Δημιουργώντας έναν ανθόκηπο.
Εκπαιδευτικός: Γεωργία Τασούλα, 77ο Νηπιαγωγείο Αθηνών.
Στην πρώτη περίπτωση, η υλοποίηση της καλλιέργειας της γης με δράσεις αλληλεγγύης περιλαμβάνει τησυνεργατική δημιουργία ενός κήπου. Ένας κήπος μπορεί να δημιουργηθεί είτε με τη συνεργασία διαφορετικών σχολείων, είτε βοηθώντας μία ευαίσθητη κοινωνική ομάδα να αποκτήσει τον δικό της κήπο (για παράδειγμα ένα ειδικό σχολείο, ένα διαπολιτισμικό σχολείο κ.λπ.).
Παράδειγμα καλλιέργειας με δράσεις αλληλεγγύης, αποτελεί η συνεργατική δημιουργία κήπου, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της συμμετοχικής διαδικασίας διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας, στο 2ο ΣΔΕ Κορυδαλλού, το οποίο λειτουργεί στις φυλακές Κορυδαλλού, με τη συνεργασία εκπαιδευτικών και εκπαιδευομένων δύο άλλων ΣΔΕ - του 1ου ΣΔΕ Κορυδαλλού και του ΣΔΕ Παλλήνης. Η εμπειρία της συνεργατικής δημιουργίας κήπου στο σχολείο των φυλακών δημιούργησε ένα πλαίσιο αλληλεπίδρασης, επικοινωνίας και αλληλεγγύης μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών διαφορετικών σχολείων, με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, της ψυχικής διάθεσης και την απόκτηση ικανοτήτων φροντίδας των φυτών, μαθητών που διαβιώνουν σε ακραίες συνθήκες χωρικού και κοινωνικού αποκλεισμού.
Εικόνα 4: Συνεργατική δημιουργία κήπου στο σχολείο
των Φυλακών Κορυδαλλού.
Στη δεύτερη περίπτωση, ως επίκεντρο της δημιουργίας ενός κήπου μπορεί να τεθεί η σύσφιξη του δεσμού των εκπαιδευομένων με τη γη και η εκπαίδευσή τους σε καλλιεργητικές μεθόδους που δίνουν έμφαση στην αρμονία ανθρώπου και φύσης.
Παράδειγμα μιας τέτοιας προσέγγισης είναι η διαμόρφωση ενός κήπου με βάση τις αρχές της περμακουλτούρας – του ολιστικού συστήματος καλλιέργειας με στόχο την αρμονική ενοποίηση του φυσικού και ανθρώπινου κόσμου (Mollison 1988 ). Η περμακουλτούρα αποτελεί τη σύνθεση της παραδοσιακής γνώσης με την επιστημονική, και δεν αφορά μόνο στη γεωργική πρακτική, αλλά περιλαμβάνει και την αλλαγή τρόπου ζωής, με σκοπό την εναρμόνιση του ανθρώπου με τη φύση. Η φιλοσοφία της περμακουλτούρας εδράζεται στη συνεργασία και όχι στον ανταγωνισμό με τη φύση, στην παρατήρηση και όχι στην άλογη δράση, στην προσέγγιση των ζωντανών συστημάτων για όλες τις λειτουργίες τους και όχι μόνο για την απόδοση ενός και μοναδικού προϊόντος από αυτά, και στη διαχείριση των οικοσυστημάτων με τρόπο που να διασφαλίζεται η ύπαρξη και ανάπτυξή τους (Morrow 2006).
Εικόνα 5: Δημιουργία σπείρας βοτάνων σύμφωνα με τις αρχές
της περμακουλτούρας, ΣΔΕ Παλλήνης.
Οι ηθικές αρχές της περμακουλτούρας περιλαμβάνουν τη φροντίδα για τη γη, τη στήριξη όλων των φυσικών συστημάτων, ώστε να συνεχίσουν να υπάρχουν, τη φροντίδα για τον άνθρωπο, ώστε να έχει πρόσβαση στους αναγκαίους πόρους για την επιβίωσή του και την ύπαρξη ορίων στην κατανάλωση (Mollison 1988). Βασική αρχή της περμακουλτούρας είναι η παρατήρηση, η κατανόηση και χρήση των σχημάτων/μοτίβων της φύσης. Η ζωή άλλωστε στη φύση διαμορφώνεται και εξελίσσεται σε σχήματα, τα οποία αναπτύσσονται στο χώρο και στο χρόνο, παίρνοντας διάφορες μορφές (κύκλοι, σπιράλ, δίκτυα κ.λπ.). Παρατηρώντας κανείς τη φύση, μπορεί να αναγνωρίζει πολλά διαφορετικά σχήματα, από τους ιστούς της αράχνης και τις κερήθρες των μελισσών, μέχρι τα ποτάμια και τα κλαριά των δέντρων (Mollison 1988).
Η καλλιέργεια σε έναν σχολικό κήπο μπορεί να υλοποιηθεί με βάση τις εξής αρχές της περμακουλτούρας (Praetorius 2006):
Να δουλεύει κανείς με τη φύση και όχι εναντίον της, δίνοντας έμφαση στην παρατήρησή της. Για παράδειγμα, πριν από τη δημιουργία του κήπου πρέπει να παρατηρήσει κανείς τον καιρό, το φως που λαμβάνει το μέρος, την ποιότητα του εδάφους, τα είδη των φυτών που μπορούν να αναπτυχθούν, τα είδη που καλλιεργούνται παραδοσιακά στην περιοχή.
Να καρπωθεί κανείς το μεγαλύτερο όφελος με τη λιγότερη προσπάθεια. Για παράδειγμα, μπορούν να επιλεχθούν φυτά λαμβάνοντας υπόψη την απαιτούμενη φροντίδα, το κόστος κ.λπ.
Η ανάπτυξη ωφέλιμων σχέσεων είναι βασικός σκοπός, καθώς η σταθερότητα σε έναν κήπο προκύπτει όταν υπάρχει ποικιλία οργανισμών οι οποίοι αναπτύσσουν αμοιβαία ωφέλιμες σχέσεις.
Κάθε πρόβλημα αντιμετωπίζεται ως πιθανή λύση. Για παράδειγμα, τα έντομα και τα αγριόχορτα δεν είναι εχθροί του κήπου μας, αλλά χρήσιμα στοιχεία του συστήματος, καθώς τα έντομα αποτελούν τροφή για μικρά ζώα και τα αγριόχορτα μπορούν να συλλεχθούν και να αποτελέσουν φυσικό λίπασμα.
Σκοπός και η φροντίδα των ανθρώπων. Ο κήπος μπορεί να αποτελέσει έναν χώρο όπου οι εκπαιδευόμενοι συγκεντρώνονται για να μιλήσουν, να παρατηρήσουν, να στοχαστούν, να δουλέψουν σε ένα ευχάριστο περιβάλλον. Ο κήπος μπορεί, έτσι, να περιλαμβάνει και τη διαμόρφωση μιας υπαίθριας τάξης.
Πρακτική ΙΙΙ: Αναπτύσσοντας πνευματική σχέση με τη φύση
Τεχνική Ι: Δημιουργία μάνταλα
Η λέξη μάνταλα (mandala) είναι σανσκριτική και σημαίνει κύκλος. Είναι ινδουιστικής προέλευσης, αλλά χρησιμοποιείται σε πολλές θρησκείες και κουλτούρες από το βουδισμό, το χριστιανισμό και τον ισλαμισμό, μέχρι τους Αζτέκους, τους Μάγια, τους Μαόρι κ.ά.Τα μάνταλαέχουν θεραπευτική και πνευματική χρήση, και αποτελούν εργαλείο δημιουργίας αρμονίας. Χρησιμοποιούνται ως μέσο διαλογισμού, όταν κανείς τα δημιουργεί με συνειδητό τρόπο, αλλά πλέον στη δύση χρησιμοποιούνται και με θεραπευτικό σκοπό (Waleyla 2010). Ο Ελβετός ψυχίατρος και πατέρας της αναλυτικής ψυχολογίας, Carl Jung, χρησιμοποιούσε μάνταλα ως αναπαράσταση του υποσυνείδητου στην πρακτική του (Yung 2001a).
Εικόνα 6: Δημιουργώντας μάνταλα. Εκπαιδευτικός: Ελένη Μαυρογονάτου,
Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Καισαριανής Μ.Δ.Δ.Ε. «Ρόζα Ιμβριώτη».
Τα βασικά χαρακτηριστικά των μάνταλα είναι ότι είναι κυκλικά, συμμετρικά και έχουν όρια και κέντρο (Waleyla 2010). Μάνταλα υπάρχουν στη φύση και μπορεί να τα συναντήσει κανείς σε ένα λουλούδι, στον ιστό μιας αράχνης, στις νιφάδες του χιονιού, στον γαλαξία.
Σκοπός της τεχνικής δημιουργίας μάνταλα, είναι η αξιοποίηση της πανάρχαιας τέχνης των μάνταλα, ώστε να έρθουν οι εκπαιδευόμενοι πιο κοντά με τη φύση. Το μάνταλα, ως εργαλείο θεραπευτικό και πνευματικό, μπορεί να τους βοηθήσει να εντοπίσουν το κέντρο της ύπαρξής τους, να ηρεμήσουν, να χαλαρώσουν και να συνδεθούν με τη φύση. Άλλωστε, εξασκώντας τεχνικές συνειδητότητας στην ύπαιθρο, καλλιεργούμε τη δεκτικότητά μας για τον φυσικό κόσμο και αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε τα οφέλη της σχέσης μας με τη φύση.
Εικόνα 7: Μάνταλα. Εκπαιδευτικός: Ελένη Μαυρογονάτου,
Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Καισαριανής Μ.Δ.Δ.Ε. «Ρόζα Ιμβριώτη».
Στο πλαίσιο της τεχνικής, η εκπαιδευτική ομάδα μπορεί να αναγνωρίσει και να καταγράψει μάνταλα που συναντάμε στη φύση και να δημιουργήσει ένα μάνταλα με στοιχεία που θα συλλέξει από τη φύση. Στη συνέχεια, να πάρει βαθιές αναπνοές, να αδειάσει το μυαλό της από άλλες σκέψεις και συναισθήματα και να συγκεντρωθεί στο μάνταλα που έχει δημιουργήσει, παρατηρώντας τα χρώματα και τα σχήματά του. Σκοπός είναι να νιώσει ο καθένας μέρος του μάνταλα που έχει δημιουργήσει, αλλά και, ευρύτερα, οργανικό μέρος του φυσικού κόσμου.
Τεχνική ΙΙ: Φωτογράφηση δέντρων
Σκοπός της τεχνικής είναι η φωτογραφική αποτύπωση των δέντρων και η διερεύνηση των κοινών χαρακτηριστικών ανθρώπων και δέντρων, ως μονοπάτι ενδυνάμωσης της σχέσης των εκπαιδευομένων με τη φύση και της ενίσχυσης της ενσυναίσθησης για τον κόσμο των δέντρων. Απώτερος σκοπός είναι η διαμόρφωση μιας πνευματικής σχέσης των εκπαιδευομένων με τα δέντρα. Με τη χρήση της τέχνης της φωτογραφίας, επιδιώκεται η διαμόρφωση ενός πλαισίου ελευθερίας, συμμετοχής, δημιουργικότητας και ενδυνάμωσης της σχέσης των εκπαιδευομένων με τη φύση.
Εικόνα 8: Φωτογραφίζοντας δέντρα. Eκπαιδευτικός: Ασπασία Χαραλαμπίτα,
12/θεσιο Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Πανεπιστημίου Αθηνών (Μαράσλειο).
Η Klostermann-Ketels (2010), στο έργο της “PersonaliTrees”, φωτογραφίζει δέντρα και αναζητά τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους, σημειώνοντας ότι η πνευματικότητα υπάρχει παντού γύρω μας και ιδιαίτερα στα δέντρα, τα οποία παίρνουν ανθρώπινες μορφές, μιλάνε τη γλώσσα μας, έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, έχουν αισθήσεις και εκφράζουν συναισθήματα.
Μέσω της τεχνικής αυτής, οι εκπαιδευόμενοι χρησιμοποιούν τη φωτογραφία για να καταγράψουν και να αναλύσουν τη σχέση τους με τη φύση. Στο αρχικό στάδιο, η τεχνική μπορεί να περιλαμβάνει την αναζήτηση και παρουσίαση φωτογραφιών δέντρων από το έργο αναγνωρισμένων φωτογράφων και την εξάσκηση των εκπαιδευομένων σε βασικές αρχές λήψης φωτογραφιών. Στη συνέχεια, μπορεί να ακολουθήσει φωτογράφηση δέντρων που θα επιλέξουν οι εκπαιδευόμενοι, εκτύπωση επιλεγμένων φωτογραφιών και καταγραφή των ιδεών και των συναισθημάτων των εκπαιδευομένων για τις συγκεκριμένες φωτογραφίες. Για παράδειγμα, σε κάθε φωτογραφία μπορεί να γίνει ανάλυση με επίκεντρο τα συναισθήματα και τις ιδέες που γεννάει η φωτογραφία στον εκπαιδευόμενο που την έχει τραβήξει, στην αποτύπωση της πρώτης εμπειρίας επαφής κάθε εκπαιδευόμενου με τα δέντρα, στην επιλογή ενός δέντρου που θα μπορούσε ο κάθε εκπαιδευόμενος να είναι εάν ήταν δέντρο.
Παρουσιάζοντας τις φωτογραφίες τους, οι εκπαιδευόμενοι έχουν τη δυνατότητα να ξεδιπλώσουν τις ιδέες και τις εμπειρίες τους με τα δέντρα, διαμορφώνοντας ένα μωσαϊκό συναισθημάτων, ιδεών και διαλόγου. Η παρουσίαση μπορεί να έχει τη μορφή ενός λευκώματος φωτογραφιών, μίας έκθεσης φωτογραφίας, ενός διαδικτυακού χώρου (blog) κ.λπ.
Πρακτική IV: Συμμετέχοντας ενεργά στο πλησίασμά μας με τη φύση
Τεχνική Ι: Πρασινίζοντας το εσωτερικό της τάξης και δημιουργώντας μία υπαίθρια τάξη
Η καθημερινή επαφή των εκπαιδευομένων με τη φύση ή με σημεία της φύσης, τα οποία μπορούν να τους δημιουργούν αναμνήσεις, συναισθήματα και ιδέες, αποτελεί ουσιαστική ανάγκη και τα οφέλη που θα καρπωθούν οι εκπαιδευόμενοι είναι μεγάλα. Το «πρασίνισμα» μιας εκπαιδευτικής τάξης αποτελεί μία διαδικασία εύκολη, ευχάριστη και δημιουργική, η οποία ενδυναμώνει ταυτόχρονα και τη συμμετοχή των εκπαιδευομένων στη διαμόρφωση του περιβάλλοντός τους. Μπορεί να υλοποιηθεί με την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευομένων, ζητώντας τους να φέρουν αντικείμενα που έχουν συλλέξει από τη φύση (καρπούς, πετρώματα, βότσαλα, κοχύλια κ.λπ.), για τα οποία θα ξεδιπλώσουν την ιστορία τους και τη σχέση τους μαζί τους.
Η καλλιέργεια και η φροντίδα εσωτερικών φυτών μέσα στην τάξη είναι, επίσης, μία δραστηριότητα η οποία θα ομορφύνει και θα πρασινίσει το καθημερινό περιβάλλον. Η αποξήρανση φυτών, η δημιουργία φυτολογίου και πινάκων για τους τοίχους της τάξης ή μιας τράπεζας σπόρων, αποτελούν ενδεικτικές ιδέες που μπορούν να συμβάλουν στην επαφή των εκπαιδευομένων με τη φύση εντός των ορίων της σχολικής αίθουσας.
Εικόνα 9: Κάδρο της φύσης Εκπαιδευτικός: Ασπασία Χαραλαμπίτα,
12/θεσιο Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Πανεπιστημίου Αθηνών (Μαράσλειο).
Εκτός του εσωτερικού χώρου της τάξης, η αυλή του σχολείου μπορεί, εξίσου, να αποτελέσει μία υπαίθρια τάξη και να αξιοποιηθεί προκειμένου να δοθεί έμφαση στην επανασύνδεση των εκπαιδευομένων με τη φύση. Οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να συμμετέχουν στη διαμόρφωση της αυλής του σχολείου σε υπαίθρια τάξη, όπου μπορεί να υλοποιείται το μάθημα, να λειτουργεί ως χώρος έκθεσης των εκπαιδευομένων στα τέσσερα στοιχεία της φύσης, στην καλλιέργεια της γης, αλλά και ως χώρος ηρεμίας και χαλάρωσης κοντά στη φύση.
Τεχνική ΙΙ: Οικειοποίηση του κοντινότερου φυσικού χώρου
Είναι σημαντική η βιωματική επαφή των εκπαιδευομένων με τους κοντινότερους φυσικούς χώρους, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν, να εξοικειωθούν και να συνδεθούν με χώρους πρασίνου στα όρια της γειτονιάς, της συνοικίας ή της πόλης τους. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, οι εκπαιδευόμενοι θα αποκτήσουν μία εμπειρία επαφής με τη φύση, την οποία θα μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανακαλέσουν, αποτελώντας βάση για την ισχυροποίηση του δεσμού τους με τη φύση σε βάθος χρόνου. Η εξερεύνηση και το ελεύθερο παιχνίδι στη φύση, σε συνδυασμό με στοχευμένες δραστηριότητες ανάπτυξης της ενσυναίσθησης και της αποδοχής της αυταξίας της φύσης, αποτελεί μία άρτια εμπειρία, η οποία προσφέρει στους εκπαιδευόμενους μία αστείρευτη πηγή συναισθημάτων και στάσεων απέναντι στον φυσικό κόσμο.
Μπορούμε επιλέξουμε, σε συνεργασία με τους εκπαιδευόμενους, τον φυσικό χώρο που θα επισκεφθούμε και να δημιουργήσουμε έναν εννοιολογικό χάρτη των πρωταρχικών γνώσεων και στάσεων για τον χώρο αυτό. Στη συνέχεια, κατά την επίσκεψη στον χώρο που έχουμε επιλέξει, μπορούμε να οργανώσουμε ασκήσεις και δραστηριότητες, με σκοπό την ενδυνάμωση της σχέσης με τη φύση. Ενδείκνυται οι επισκέψεις μας στον χώρο να είναι παραπάνω από μία, σε διαφορετικές εποχές του χρόνου και ώρες της ημέρας, ώστε να έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε λεπτομέρειες του περιβάλλοντος και να καλλιεργήσουμε τη σχέση μας με αυτό. Οι επισκέψεις μας μπορούν να βασίζονται στην αισθητηριακή προσέγγιση και στην αφύπνιση των αισθήσεων, αλλά και στην αναζήτηση μιας πνευματικής σχέσης με τη φύση.
Εικόνα 10: Αποτύπωση της διαδικασίας οικειοποίησης του Πάρκου Ακαδημίας Πλάτωνα. Εκπαιδευτικός: Γεωργία Τραγούδη, 60ο Δημοτικό Σχολείο Αθήνας.
Στο στάδιο του αναστοχασμού, μπορούμε να συζητήσουμε και να καταγράψουμε τα βιώματα και τα συναισθήματά μας από την επίσκεψη. Η κοινοποίηση των αποτελεσμάτων μπορεί να περιλαμβάνει ζωγραφική αποτύπωση των εμπειριών των εκπαιδευομένων, δημιουργία έκθεσης φωτογραφίας, γραπτής έκφρασης των εντυπώσεων, ημερολόγιο επίσκεψης, δραματοποίηση κ.λπ.
Ασπόσπασμα όλο το άρθρο στον παρακάτω σύνδεσμο
www.peekpemagazine.gr
Γαβριήλ Ξανθόπουλος
Αναδεικνύοντας τις βασικές αρχές της παιδαγωγικής μεθοδολογίας
Βιωματική εξοικείωση με τη φύση
Η συμμετοχική διαδικασία διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας ανέδειξε την αναγκαιότητα η επαφή των εκπαιδευομένων με τη φύση να λάβει χώρα μέσα από μία άμεση, βιωματική διαδικασία. Η ένταξη της φύσης στην καθημερινότητα των κατοίκων των πόλεων και η βιωματική, αισθητηριακή επαφή με τον φυσικό κόσμο κρίνεται ως βασική προτεραιότητα. Όμως, η επαφή με τη φύση στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας δεν μπορεί να περιλαμβάνει μία επιφανειακή, αποσπασματική εμπειρία, όπως, για παράδειγμα, μία απλή επίσκεψη σε έναν φυσικό χώρο. Κρίνεται απαραίτητο να εντάσσεται σε μία ευρύτερη αναστοχαστική διαδικασία βασιζόμενη στις αρχές της βιωματικής μάθησης (Dewey 1998, Kolb 1984, Lewin 2000), η οποία θα βοηθήσει τους εκπαιδευόμενους να συνειδητοποιήσουν την αποξένωσή τους και την ανάγκη επανασύνδεσής τους με τη φύση, να αποκτήσουν εμπειρίες εξοικείωσης με τη φύση και να αναστοχαστούν πάνω σε αυτές, ανοίγοντας έτσι έναν επόμενο κύκλο βαθύτερης επαφής με τη φύση.
Έτσι, κάθε τεχνική και δράση επαφής με τη φύση μπορεί να υλοποιηθεί ως μέρος μίας κυκλικής αναστοχαστικής παιδαγωγικής διαδικασίας, όπως αυτή συνοψίζεται στο Σχήμα 1.
Σχήμα1: Επαφή με τη φύση μέσα από μία κυκλική, αναστοχαστική παιδαγωγική διαδικασία.
Συνεργατική δράση για την επαφή με τη φύση
Η συμμετοχική διαδικασία διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας ανέδειξε, επίσης, τη διάσταση της συνεργατικής δράσης στη διαδικασία ενδυνάμωσης της σχέσης με τη φύση. Στην παιδαγωγική πράξη, ιδιαίτερα της κριτικής παιδαγωγικής παράδοσης, είναι γνωστή η σημαντικότητα και η συμβολή της συνεργασίας στη διαμόρφωση σχέσεων αλληλεγγύης και στην ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης των εκπαιδευομένων (Shor 1980). Στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, η επαφή με τη φύση δεν μπορεί παρά να ενταχθεί σε ένα πλαίσιο συνεργατικής δράσης και συμμετοχής παρά ιδιωτικού, ρηχού περιβαλλοντισμού (Τσεβρένη 2009, Tsevreni 2011, Wilson 2011).
Η συνεργατική δράση των εκπαιδευομένων πάνω σε αυθεντικά ζητήματα του άμεσου περιβάλλοντός τους (Shor 1980, Hart 1997) διαμορφώνει μία συλλογική βάση ενδυνάμωσης, η οποία μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην επανασύνδεση με το άμεσο φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον. Η επαφή με τη φύση στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης είναι απαραίτητο να διεξαχθεί μέσα από την εμπλοκή σε αυθεντικά ζητήματα της κοινότητας, με την εκπαίδευση στην ανάληψη δράσης για την ένταξη της φύσης στην καθημερινότητα των κατοίκων των πόλεων (Athman & Monroe 2001, Monroe 2003, Ballantyne & Packer 2009).
Ανάπτυξη πνευματικής σχέσης με τη φύση
Η συμμετοχική διαδικασία διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας ανέδειξε, τέλος, την ανάγκη των εκπαιδευομένων για τη διαμόρφωση μιας πνευματικής σχέσης με τη φύση. Καθώς στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες έχει καθιερωθεί μία τεχνοκρατική και υπερκαταναλωτική κουλτούρα, η αναγκαιότητα της αναζήτησης της πνευματικότητας της σχέσης ανθρώπου-φύσης είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Ο ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής C. Yung πίστευε ότι η φύση «έχει ένα δικό της πνεύμα» και αποτελεί το «θρεπτικό υπόβαθρο της ψυχής» και ήταν αυτός που ανέδειξε την έννοια του «αρχαϊκού ανθρώπου», ο οποίος σε αντίθεση με τον «σύγχρονο άνθρωπο» δεν έχει αποβάλει τα πανάρχαια ένστικτά του, είναι συνδεδεμένος με τη φύση και αποδέχεται την πνευματική και ιερή της υπόσταση (Yung 2001b). Η αξιοποίηση των θεραπευτικών ιδιοτήτων της φύσης για το ανθρώπινο σώμα και την ανθρώπινη ψυχή και τα οφέλη της επαφής με τη φύση για την ψυχική και σωματική υγεία, δεν μπορούν να αναζητηθούν μόνο μέσω μίας επιφανειακής επαφής με τη φύση, αλλά μέσω μίας βαθύτερης αναζήτησης της πνευματικότητας της φύσης και της ανθρώπινης ύπαρξης.
Εικόνα 1: Χρησιμοποιώντας την τέχνη ως μέρος της εκπαιδευτικής
διαδικασίας. Εκπαιδευτικός: Θεοδώρα Μπέτσα, 16ο Νηπιαγωγείο Αθηνών.
Στο πλαίσιο της παιδαγωγικής μεθοδολογίας, η επαφή αυτή με τη φύση μέσα από μία πνευματική προσέγγιση μπορεί να αναζητηθεί με τη βοήθεια παιδαγωγικών μεθόδων που βασίζονται στην τέχνη, στη φιλοσοφία της φύσης και στον διαλογισμό. Στην τέχνη, καθώς αποτελεί ένα απελευθερωτικό και δημιουργικό εργαλείο έκφρασης και επικοινωνίας ιδεών και συναισθημάτων (Adams 1991, Engel 1991, Hansen-Moller & Taylor 1991, Snow 1991, Guveritz 2000, Tsevreni 2014), στη φιλοσοφία της φύσης, καθώς μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός παιδαγωγικού μονοπατιού κριτικού μετασχηματισμού και ανακάλυψης περιβαλλοντικών αξιών (Μάνδυλα κ.ά. 2013), και στον διαλογισμό, καθώς μπορεί να αποκαλύψει έναν εναλλακτικό δρόμο επανασύνδεσης με τη φύση μέσα από την καλλιέργεια της επαγρύπνησης και της συγκέντρωσης του νου (McMahan 2008).
Πρακτικές και μέθοδοι ενδυνάμωσης της σχέσης με τη φύση στα όρια της πόλης
Η παιδαγωγική μεθοδολογία ενδυνάμωσης της σχέσης με τη φύση περιλαμβάνει τέσσερις βασικές θεματικές-πρακτικές για την ενδυνάμωση της σχέσης με τη φύση: την επαφή με το δάσος, την καλλιέργεια της γης, την ανάπτυξη πνευματικής σχέσης με τη φύση και την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευομένων για την ένταξη της φύσης στην καθημερινότητά τους. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται ενδεικτικά δύο τεχνικές ενδυνάμωσης της επαφής με τη φύση από κάθε θεματική της προτεινόμενης παιδαγωγικής μεθοδολογίας.
Πρακτική Ι: Καλλιεργώντας την επαφή με το δάσος
Τεχνική Ι: Το Λουτρό του Δάσους
Προτεινόμενη τεχνική ενδυνάμωσης της επαφής με το δάσος μπορεί να αποτελέσει μία εμπειρία «Λουτρού του Δάσους». Σκοπός αυτής της τεχνικής είναι να προσφέρει στους εκπαιδευόμενους μία αφορμή ενδυνάμωσης της σχέσης τους με τη φύση και ταυτόχρονα τη δυνατότητα απόκτησης μίας εμπειρίας χαλάρωσης, αναζωογόνησης, ηρεμίας και βελτίωσης της διάθεσης και της υγείας τους.
Το Λουτρό του Δάσος (“shinrin-yoku” στα ιαπωνικά) αποτελεί στην Ιαπωνία μία σύντομη επίσκεψη αναψυχής σε δασικό χώρο, η οποία έχει ισοδύναμα αποτελέσματα με την αρωματοθεραπεία, χάρη στη χαλάρωση και αναζωογόνηση που προσφέρει με την εισπνοή αιθέριων ελαίων, τα οποία παράγονται και απελευθερώνονται από τα δέντρα. Η θεραπευτική δράση του Λουτρού του Δάσους για την καταπολέμηση του άγχους, αλλά και για την πρόληψη και τη βελτίωση πολλών ασθενειών, είναι πλέον αναγνωρισμένη στην Ιαπωνία (Li 2013a, b, Ohtsuka 2013).
Tο Λουτρό του Δάσους δεν είναι μία τυπική εκπαιδευτική επίσκεψη στο δάσος, που βασίζεται στην ανακύκλωση και μετάδοση επιστημονικής γνώσης. Δεν αποσκοπεί, για παράδειγμα, στην αναγνώριση φυτικών ειδών, ούτε στην επιστημονική διερεύνηση οικοσυστημάτων. Αντίθετα, είναι μία διαδικασία η οποία περιλαμβάνει την αφύπνιση των αισθήσεων και καλλιεργεί σχέση αλληλεπίδρασης, καθώς ενθαρρύνει την περιέργεια και τη διάθεση εξερεύνησης, την άμεση εμπειρία και την παρατήρηση (Clifford 2013, 206-207). Έτσι, σκοπός μιας επίσκεψης που έχει τα χαρακτηριστικά του Λουτρού του Δάσους είναι να νιώσουν οι εκπαιδευόμενοι με όλες τους τις αισθήσεις την ομορφιά και τη μαγεία ενός δασικού οικοσυστήματος, να περπατήσουν μέσα σε αυτό, προσπαθώντας να νιώσουν οργανικό μέρος του και εν δυνάμει να διαμορφώσουν μία εμπειρία σύσφιξης της σχέσης τους με το δάσος, την οποία να έχουν τη δυνατότητα να την ανακαλούν γεμίζοντας ενέργεια και συναισθήματα.
Η παιδαγωγική του Λουτρού του Δάσους (Clifford 2013) μπορεί να συνδυαστεί με την τεχνική του «σιωπηλού συνεργατικού περίπατου» του J. Cornell (2014). Στο πλαίσιο της οργάνωσης μιας βόλτας σε ένα δάσος (δεν είναι απαραίτητο να είναι κάποιο μακρινό δασικό οικοσύστημα, αλλά και μία κοντινή δασική περιοχή), φροντίζουμε οι εκπαιδευόμενοι να βιώσουν το δάσος με όλες τους τις αισθήσεις: να νιώσουν την παρουσία των δέντρων, να οσφρηστούν τις μυρωδιές των δέντρων και των φυτών, να ακουμπήσουν και να αισθανθούν το φλοιό, τα κλαριά και τα φύλλα των δέντρων, να ακούσουν τον ήχο των πουλιών και το θρόισμα των φύλλων στον άνεμο, να παρατηρήσουν τα χρώματα και τα σχήματα των δέντρων και των φυτών.
Σε ομάδες, οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να περπατήσουν μαζί σιωπηλά σε ένα προκαθορισμένο μονοπάτι. Κάθε φορά που κάποιος εντοπίζει ένα όμορφο σημείο, ακουμπάει τον ώμο των μελών της ομάδας του και σιωπηλά τους το δείχνει. Μετά το τέλος της δραστηριότητας, οι συμμετέχοντες μπορούν να συζητήσουν στις ομάδες την εμπειρία τους και να την καταγράψουν μέσω της συγγραφής ενός κειμένου, ενός ποιήματος, ενός σχεδίου κ.λπ.
Τεχνική ΙΙ: Δημιουργώντας τα πρόσωπα των δέντρων
Η τεχνική αυτή αποτελεί μέθοδο του Σχολείου του Δάσους (Burrows 2011, Robb et al. 2015). Σκοπός της είναι η απόκτηση και η σύσφιξη της σχέσης των εκπαιδευομένων με τα δέντρα, όχι μέσα από τη μετάδοση γνώσεων, αλλά από μία βιωματική, πνευματική εμπειρία.
Στο πλαίσιο αυτής της τεχνικής, οι εκπαιδευόμενοι χωρίζονται σε ομάδες και, αφού επιλέξουν ένα δέντρο, εξετάζουν την ιδιοσυγκρασία του ώστε να δημιουργήσουν με πηλό το πρόσωπό του, προσδίδοντάς του τα χαρακτηριστικά και τη συναισθηματική διάθεση που θα επιλέξουν. Η τεχνική μπορεί να πλαισιωθεί και να ολοκληρωθεί σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους (συζήτηση, ζωγραφική, δημιουργία ποιήματος κ.λπ.), δημιουργώντας τις βάσεις για τον αναστοχασμό των συμμετεχόντων πάνω στην εμπειρία αυτή.
Εικόνα 2: Τα πρόσωπα των δέντρων.
Εκπαιδευτικός: Νίκη Κοκκινοπλίτη, 21ο Νηπιαγωγείο Αθηνών.
Η τεχνική αυτή έχει στόχο τη σύσφιξη τη σχέσης των εκπαιδευομένων με τα δέντρα και τη συνειδητοποίηση ότι το κάθε δέντρο είναι ένα μοναδικό πλάσμα, με τα δικά του χαρακτηριστικά, το δικό του χαρακτήρα. Η απόδοση ανθρώπινων χαρακτηριστικών καλλιεργεί την ενσυναίσθηση και τη φροντίδα προς τα δέντρα.
Πρακτική ΙΙ: Καλλιεργώντας τη γη
Τεχνική Ι: Δημιουργία ενός κήπου
Σκοπός της τεχνικής είναι η εξοικείωση των εκπαιδευομένων με την καλλιέργεια της γης και η διαμόρφωση δεσμού με τη γη και τα φυτά, μέσω της ανάπτυξης ενός συλλογικού πλαισίου συνεργασίας, αλληλεγγύης και σεβασμού προς τη φύση. Η δημιουργία ενός κήπου στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής πράξης, μπορεί να επικεντρωθεί είτε στην ενδυνάμωση της συλλογικής δράσης και της αλληλεγγύης, είτε στην εφαρμογή εναλλακτικών πρακτικών καλλιέργειας.
Εικόνα 3: Δημιουργώντας έναν ανθόκηπο.
Εκπαιδευτικός: Γεωργία Τασούλα, 77ο Νηπιαγωγείο Αθηνών.
Στην πρώτη περίπτωση, η υλοποίηση της καλλιέργειας της γης με δράσεις αλληλεγγύης περιλαμβάνει τησυνεργατική δημιουργία ενός κήπου. Ένας κήπος μπορεί να δημιουργηθεί είτε με τη συνεργασία διαφορετικών σχολείων, είτε βοηθώντας μία ευαίσθητη κοινωνική ομάδα να αποκτήσει τον δικό της κήπο (για παράδειγμα ένα ειδικό σχολείο, ένα διαπολιτισμικό σχολείο κ.λπ.).
Παράδειγμα καλλιέργειας με δράσεις αλληλεγγύης, αποτελεί η συνεργατική δημιουργία κήπου, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της συμμετοχικής διαδικασίας διαμόρφωσης της παιδαγωγικής μεθοδολογίας, στο 2ο ΣΔΕ Κορυδαλλού, το οποίο λειτουργεί στις φυλακές Κορυδαλλού, με τη συνεργασία εκπαιδευτικών και εκπαιδευομένων δύο άλλων ΣΔΕ - του 1ου ΣΔΕ Κορυδαλλού και του ΣΔΕ Παλλήνης. Η εμπειρία της συνεργατικής δημιουργίας κήπου στο σχολείο των φυλακών δημιούργησε ένα πλαίσιο αλληλεπίδρασης, επικοινωνίας και αλληλεγγύης μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών διαφορετικών σχολείων, με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, της ψυχικής διάθεσης και την απόκτηση ικανοτήτων φροντίδας των φυτών, μαθητών που διαβιώνουν σε ακραίες συνθήκες χωρικού και κοινωνικού αποκλεισμού.
Εικόνα 4: Συνεργατική δημιουργία κήπου στο σχολείο
των Φυλακών Κορυδαλλού.
Στη δεύτερη περίπτωση, ως επίκεντρο της δημιουργίας ενός κήπου μπορεί να τεθεί η σύσφιξη του δεσμού των εκπαιδευομένων με τη γη και η εκπαίδευσή τους σε καλλιεργητικές μεθόδους που δίνουν έμφαση στην αρμονία ανθρώπου και φύσης.
Παράδειγμα μιας τέτοιας προσέγγισης είναι η διαμόρφωση ενός κήπου με βάση τις αρχές της περμακουλτούρας – του ολιστικού συστήματος καλλιέργειας με στόχο την αρμονική ενοποίηση του φυσικού και ανθρώπινου κόσμου (Mollison 1988 ). Η περμακουλτούρα αποτελεί τη σύνθεση της παραδοσιακής γνώσης με την επιστημονική, και δεν αφορά μόνο στη γεωργική πρακτική, αλλά περιλαμβάνει και την αλλαγή τρόπου ζωής, με σκοπό την εναρμόνιση του ανθρώπου με τη φύση. Η φιλοσοφία της περμακουλτούρας εδράζεται στη συνεργασία και όχι στον ανταγωνισμό με τη φύση, στην παρατήρηση και όχι στην άλογη δράση, στην προσέγγιση των ζωντανών συστημάτων για όλες τις λειτουργίες τους και όχι μόνο για την απόδοση ενός και μοναδικού προϊόντος από αυτά, και στη διαχείριση των οικοσυστημάτων με τρόπο που να διασφαλίζεται η ύπαρξη και ανάπτυξή τους (Morrow 2006).
Εικόνα 5: Δημιουργία σπείρας βοτάνων σύμφωνα με τις αρχές
της περμακουλτούρας, ΣΔΕ Παλλήνης.
Οι ηθικές αρχές της περμακουλτούρας περιλαμβάνουν τη φροντίδα για τη γη, τη στήριξη όλων των φυσικών συστημάτων, ώστε να συνεχίσουν να υπάρχουν, τη φροντίδα για τον άνθρωπο, ώστε να έχει πρόσβαση στους αναγκαίους πόρους για την επιβίωσή του και την ύπαρξη ορίων στην κατανάλωση (Mollison 1988). Βασική αρχή της περμακουλτούρας είναι η παρατήρηση, η κατανόηση και χρήση των σχημάτων/μοτίβων της φύσης. Η ζωή άλλωστε στη φύση διαμορφώνεται και εξελίσσεται σε σχήματα, τα οποία αναπτύσσονται στο χώρο και στο χρόνο, παίρνοντας διάφορες μορφές (κύκλοι, σπιράλ, δίκτυα κ.λπ.). Παρατηρώντας κανείς τη φύση, μπορεί να αναγνωρίζει πολλά διαφορετικά σχήματα, από τους ιστούς της αράχνης και τις κερήθρες των μελισσών, μέχρι τα ποτάμια και τα κλαριά των δέντρων (Mollison 1988).
Η καλλιέργεια σε έναν σχολικό κήπο μπορεί να υλοποιηθεί με βάση τις εξής αρχές της περμακουλτούρας (Praetorius 2006):
Να δουλεύει κανείς με τη φύση και όχι εναντίον της, δίνοντας έμφαση στην παρατήρησή της. Για παράδειγμα, πριν από τη δημιουργία του κήπου πρέπει να παρατηρήσει κανείς τον καιρό, το φως που λαμβάνει το μέρος, την ποιότητα του εδάφους, τα είδη των φυτών που μπορούν να αναπτυχθούν, τα είδη που καλλιεργούνται παραδοσιακά στην περιοχή.
Να καρπωθεί κανείς το μεγαλύτερο όφελος με τη λιγότερη προσπάθεια. Για παράδειγμα, μπορούν να επιλεχθούν φυτά λαμβάνοντας υπόψη την απαιτούμενη φροντίδα, το κόστος κ.λπ.
Η ανάπτυξη ωφέλιμων σχέσεων είναι βασικός σκοπός, καθώς η σταθερότητα σε έναν κήπο προκύπτει όταν υπάρχει ποικιλία οργανισμών οι οποίοι αναπτύσσουν αμοιβαία ωφέλιμες σχέσεις.
Κάθε πρόβλημα αντιμετωπίζεται ως πιθανή λύση. Για παράδειγμα, τα έντομα και τα αγριόχορτα δεν είναι εχθροί του κήπου μας, αλλά χρήσιμα στοιχεία του συστήματος, καθώς τα έντομα αποτελούν τροφή για μικρά ζώα και τα αγριόχορτα μπορούν να συλλεχθούν και να αποτελέσουν φυσικό λίπασμα.
Σκοπός και η φροντίδα των ανθρώπων. Ο κήπος μπορεί να αποτελέσει έναν χώρο όπου οι εκπαιδευόμενοι συγκεντρώνονται για να μιλήσουν, να παρατηρήσουν, να στοχαστούν, να δουλέψουν σε ένα ευχάριστο περιβάλλον. Ο κήπος μπορεί, έτσι, να περιλαμβάνει και τη διαμόρφωση μιας υπαίθριας τάξης.
Πρακτική ΙΙΙ: Αναπτύσσοντας πνευματική σχέση με τη φύση
Τεχνική Ι: Δημιουργία μάνταλα
Η λέξη μάνταλα (mandala) είναι σανσκριτική και σημαίνει κύκλος. Είναι ινδουιστικής προέλευσης, αλλά χρησιμοποιείται σε πολλές θρησκείες και κουλτούρες από το βουδισμό, το χριστιανισμό και τον ισλαμισμό, μέχρι τους Αζτέκους, τους Μάγια, τους Μαόρι κ.ά.Τα μάνταλαέχουν θεραπευτική και πνευματική χρήση, και αποτελούν εργαλείο δημιουργίας αρμονίας. Χρησιμοποιούνται ως μέσο διαλογισμού, όταν κανείς τα δημιουργεί με συνειδητό τρόπο, αλλά πλέον στη δύση χρησιμοποιούνται και με θεραπευτικό σκοπό (Waleyla 2010). Ο Ελβετός ψυχίατρος και πατέρας της αναλυτικής ψυχολογίας, Carl Jung, χρησιμοποιούσε μάνταλα ως αναπαράσταση του υποσυνείδητου στην πρακτική του (Yung 2001a).
Εικόνα 6: Δημιουργώντας μάνταλα. Εκπαιδευτικός: Ελένη Μαυρογονάτου,
Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Καισαριανής Μ.Δ.Δ.Ε. «Ρόζα Ιμβριώτη».
Τα βασικά χαρακτηριστικά των μάνταλα είναι ότι είναι κυκλικά, συμμετρικά και έχουν όρια και κέντρο (Waleyla 2010). Μάνταλα υπάρχουν στη φύση και μπορεί να τα συναντήσει κανείς σε ένα λουλούδι, στον ιστό μιας αράχνης, στις νιφάδες του χιονιού, στον γαλαξία.
Σκοπός της τεχνικής δημιουργίας μάνταλα, είναι η αξιοποίηση της πανάρχαιας τέχνης των μάνταλα, ώστε να έρθουν οι εκπαιδευόμενοι πιο κοντά με τη φύση. Το μάνταλα, ως εργαλείο θεραπευτικό και πνευματικό, μπορεί να τους βοηθήσει να εντοπίσουν το κέντρο της ύπαρξής τους, να ηρεμήσουν, να χαλαρώσουν και να συνδεθούν με τη φύση. Άλλωστε, εξασκώντας τεχνικές συνειδητότητας στην ύπαιθρο, καλλιεργούμε τη δεκτικότητά μας για τον φυσικό κόσμο και αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε τα οφέλη της σχέσης μας με τη φύση.
Εικόνα 7: Μάνταλα. Εκπαιδευτικός: Ελένη Μαυρογονάτου,
Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Καισαριανής Μ.Δ.Δ.Ε. «Ρόζα Ιμβριώτη».
Στο πλαίσιο της τεχνικής, η εκπαιδευτική ομάδα μπορεί να αναγνωρίσει και να καταγράψει μάνταλα που συναντάμε στη φύση και να δημιουργήσει ένα μάνταλα με στοιχεία που θα συλλέξει από τη φύση. Στη συνέχεια, να πάρει βαθιές αναπνοές, να αδειάσει το μυαλό της από άλλες σκέψεις και συναισθήματα και να συγκεντρωθεί στο μάνταλα που έχει δημιουργήσει, παρατηρώντας τα χρώματα και τα σχήματά του. Σκοπός είναι να νιώσει ο καθένας μέρος του μάνταλα που έχει δημιουργήσει, αλλά και, ευρύτερα, οργανικό μέρος του φυσικού κόσμου.
Τεχνική ΙΙ: Φωτογράφηση δέντρων
Σκοπός της τεχνικής είναι η φωτογραφική αποτύπωση των δέντρων και η διερεύνηση των κοινών χαρακτηριστικών ανθρώπων και δέντρων, ως μονοπάτι ενδυνάμωσης της σχέσης των εκπαιδευομένων με τη φύση και της ενίσχυσης της ενσυναίσθησης για τον κόσμο των δέντρων. Απώτερος σκοπός είναι η διαμόρφωση μιας πνευματικής σχέσης των εκπαιδευομένων με τα δέντρα. Με τη χρήση της τέχνης της φωτογραφίας, επιδιώκεται η διαμόρφωση ενός πλαισίου ελευθερίας, συμμετοχής, δημιουργικότητας και ενδυνάμωσης της σχέσης των εκπαιδευομένων με τη φύση.
Εικόνα 8: Φωτογραφίζοντας δέντρα. Eκπαιδευτικός: Ασπασία Χαραλαμπίτα,
12/θεσιο Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Πανεπιστημίου Αθηνών (Μαράσλειο).
Η Klostermann-Ketels (2010), στο έργο της “PersonaliTrees”, φωτογραφίζει δέντρα και αναζητά τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους, σημειώνοντας ότι η πνευματικότητα υπάρχει παντού γύρω μας και ιδιαίτερα στα δέντρα, τα οποία παίρνουν ανθρώπινες μορφές, μιλάνε τη γλώσσα μας, έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, έχουν αισθήσεις και εκφράζουν συναισθήματα.
Μέσω της τεχνικής αυτής, οι εκπαιδευόμενοι χρησιμοποιούν τη φωτογραφία για να καταγράψουν και να αναλύσουν τη σχέση τους με τη φύση. Στο αρχικό στάδιο, η τεχνική μπορεί να περιλαμβάνει την αναζήτηση και παρουσίαση φωτογραφιών δέντρων από το έργο αναγνωρισμένων φωτογράφων και την εξάσκηση των εκπαιδευομένων σε βασικές αρχές λήψης φωτογραφιών. Στη συνέχεια, μπορεί να ακολουθήσει φωτογράφηση δέντρων που θα επιλέξουν οι εκπαιδευόμενοι, εκτύπωση επιλεγμένων φωτογραφιών και καταγραφή των ιδεών και των συναισθημάτων των εκπαιδευομένων για τις συγκεκριμένες φωτογραφίες. Για παράδειγμα, σε κάθε φωτογραφία μπορεί να γίνει ανάλυση με επίκεντρο τα συναισθήματα και τις ιδέες που γεννάει η φωτογραφία στον εκπαιδευόμενο που την έχει τραβήξει, στην αποτύπωση της πρώτης εμπειρίας επαφής κάθε εκπαιδευόμενου με τα δέντρα, στην επιλογή ενός δέντρου που θα μπορούσε ο κάθε εκπαιδευόμενος να είναι εάν ήταν δέντρο.
Παρουσιάζοντας τις φωτογραφίες τους, οι εκπαιδευόμενοι έχουν τη δυνατότητα να ξεδιπλώσουν τις ιδέες και τις εμπειρίες τους με τα δέντρα, διαμορφώνοντας ένα μωσαϊκό συναισθημάτων, ιδεών και διαλόγου. Η παρουσίαση μπορεί να έχει τη μορφή ενός λευκώματος φωτογραφιών, μίας έκθεσης φωτογραφίας, ενός διαδικτυακού χώρου (blog) κ.λπ.
Πρακτική IV: Συμμετέχοντας ενεργά στο πλησίασμά μας με τη φύση
Τεχνική Ι: Πρασινίζοντας το εσωτερικό της τάξης και δημιουργώντας μία υπαίθρια τάξη
Η καθημερινή επαφή των εκπαιδευομένων με τη φύση ή με σημεία της φύσης, τα οποία μπορούν να τους δημιουργούν αναμνήσεις, συναισθήματα και ιδέες, αποτελεί ουσιαστική ανάγκη και τα οφέλη που θα καρπωθούν οι εκπαιδευόμενοι είναι μεγάλα. Το «πρασίνισμα» μιας εκπαιδευτικής τάξης αποτελεί μία διαδικασία εύκολη, ευχάριστη και δημιουργική, η οποία ενδυναμώνει ταυτόχρονα και τη συμμετοχή των εκπαιδευομένων στη διαμόρφωση του περιβάλλοντός τους. Μπορεί να υλοποιηθεί με την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευομένων, ζητώντας τους να φέρουν αντικείμενα που έχουν συλλέξει από τη φύση (καρπούς, πετρώματα, βότσαλα, κοχύλια κ.λπ.), για τα οποία θα ξεδιπλώσουν την ιστορία τους και τη σχέση τους μαζί τους.
Η καλλιέργεια και η φροντίδα εσωτερικών φυτών μέσα στην τάξη είναι, επίσης, μία δραστηριότητα η οποία θα ομορφύνει και θα πρασινίσει το καθημερινό περιβάλλον. Η αποξήρανση φυτών, η δημιουργία φυτολογίου και πινάκων για τους τοίχους της τάξης ή μιας τράπεζας σπόρων, αποτελούν ενδεικτικές ιδέες που μπορούν να συμβάλουν στην επαφή των εκπαιδευομένων με τη φύση εντός των ορίων της σχολικής αίθουσας.
Εικόνα 9: Κάδρο της φύσης Εκπαιδευτικός: Ασπασία Χαραλαμπίτα,
12/θεσιο Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Πανεπιστημίου Αθηνών (Μαράσλειο).
Εκτός του εσωτερικού χώρου της τάξης, η αυλή του σχολείου μπορεί, εξίσου, να αποτελέσει μία υπαίθρια τάξη και να αξιοποιηθεί προκειμένου να δοθεί έμφαση στην επανασύνδεση των εκπαιδευομένων με τη φύση. Οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να συμμετέχουν στη διαμόρφωση της αυλής του σχολείου σε υπαίθρια τάξη, όπου μπορεί να υλοποιείται το μάθημα, να λειτουργεί ως χώρος έκθεσης των εκπαιδευομένων στα τέσσερα στοιχεία της φύσης, στην καλλιέργεια της γης, αλλά και ως χώρος ηρεμίας και χαλάρωσης κοντά στη φύση.
Τεχνική ΙΙ: Οικειοποίηση του κοντινότερου φυσικού χώρου
Είναι σημαντική η βιωματική επαφή των εκπαιδευομένων με τους κοντινότερους φυσικούς χώρους, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν, να εξοικειωθούν και να συνδεθούν με χώρους πρασίνου στα όρια της γειτονιάς, της συνοικίας ή της πόλης τους. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, οι εκπαιδευόμενοι θα αποκτήσουν μία εμπειρία επαφής με τη φύση, την οποία θα μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανακαλέσουν, αποτελώντας βάση για την ισχυροποίηση του δεσμού τους με τη φύση σε βάθος χρόνου. Η εξερεύνηση και το ελεύθερο παιχνίδι στη φύση, σε συνδυασμό με στοχευμένες δραστηριότητες ανάπτυξης της ενσυναίσθησης και της αποδοχής της αυταξίας της φύσης, αποτελεί μία άρτια εμπειρία, η οποία προσφέρει στους εκπαιδευόμενους μία αστείρευτη πηγή συναισθημάτων και στάσεων απέναντι στον φυσικό κόσμο.
Μπορούμε επιλέξουμε, σε συνεργασία με τους εκπαιδευόμενους, τον φυσικό χώρο που θα επισκεφθούμε και να δημιουργήσουμε έναν εννοιολογικό χάρτη των πρωταρχικών γνώσεων και στάσεων για τον χώρο αυτό. Στη συνέχεια, κατά την επίσκεψη στον χώρο που έχουμε επιλέξει, μπορούμε να οργανώσουμε ασκήσεις και δραστηριότητες, με σκοπό την ενδυνάμωση της σχέσης με τη φύση. Ενδείκνυται οι επισκέψεις μας στον χώρο να είναι παραπάνω από μία, σε διαφορετικές εποχές του χρόνου και ώρες της ημέρας, ώστε να έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε λεπτομέρειες του περιβάλλοντος και να καλλιεργήσουμε τη σχέση μας με αυτό. Οι επισκέψεις μας μπορούν να βασίζονται στην αισθητηριακή προσέγγιση και στην αφύπνιση των αισθήσεων, αλλά και στην αναζήτηση μιας πνευματικής σχέσης με τη φύση.
Εικόνα 10: Αποτύπωση της διαδικασίας οικειοποίησης του Πάρκου Ακαδημίας Πλάτωνα. Εκπαιδευτικός: Γεωργία Τραγούδη, 60ο Δημοτικό Σχολείο Αθήνας.
Στο στάδιο του αναστοχασμού, μπορούμε να συζητήσουμε και να καταγράψουμε τα βιώματα και τα συναισθήματά μας από την επίσκεψη. Η κοινοποίηση των αποτελεσμάτων μπορεί να περιλαμβάνει ζωγραφική αποτύπωση των εμπειριών των εκπαιδευομένων, δημιουργία έκθεσης φωτογραφίας, γραπτής έκφρασης των εντυπώσεων, ημερολόγιο επίσκεψης, δραματοποίηση κ.λπ.
Ασπόσπασμα όλο το άρθρο στον παρακάτω σύνδεσμο
www.peekpemagazine.gr
Το διάβασα στο fresh-education.blogspot.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου